W kontekście szybkich przemian ekonomicznych, społecznych i środowiskowych, województwo śląskie stoi przed wyjątkową szansą na wykorzystanie funduszy europejskich. W poniedziałek (18.03.2024) Komitet Monitorujący Fundusze Europejskie dla Województwa Śląskiego na lata 2021-2027 zebrał się, aby zrewidować dotychczasowe działania i zagłębić się w strategiczne kierunki prac na nadchodzące miesiące. Dużo uwagi poświęcono roli organizacji społeczeństwa obywatelskiego w rozwoju województwa śląskiego przy jednoczesnym wykorzystaniu funduszy europejskich. Wyraźnie zaakcentowano potrzebę synergii międzysektorowej, która umożliwi maksymalne wykorzystanie dostępnych środków dla zrównoważonego rozwoju regionu, uwzględniając jego unikalny charakter i dziedzictwo przemysłowe.

Kondycja finansowa organizacji działających w obszarze EFS+

● W 2022 roku głównym źródłem przychodu blisko jednej trzeciej badanych organizacji były dotacje krajowe lub lokalne ze środków publicznych. Co piąte badanie stowarzyszenia utrzymywało się głównie ze składek członkowskich, zaś co piąta fundacja z filantropi, darowizn prywatnych lub instytucjonalnych. Dla co ósmej badanej organizacji głównym źródłem finansowym był odpis 1,5 % PIT. Co dziesiąta fundacja
utrzymywała się głównie z prowadzonej działalności gospodarczej lub obracania własnym majątkiem.
● Większość badanych przedstawicieli organizacji pozarządowych (58%) działających w obszarach EFS+ osiągnęła w 1011 przychód przekraczający 100 tys złotych. Co piąta organizacja (20%) osiągnęła przychód nie wyższy niż 10 tys. zł.
● Większość (59%) badanych przedstawicieli organizacji pozarządowych deklaruje, że reprezentowana przez nich organizacji nie doświadczyła zagrożenia niezrealizowania bieżących zobowiązań w wyniku utraty płynności finansowej. Częściej niż co trzecia (36%) jednak znalazł się w przeszłości w takiej sytuacji, w tym, zadaniem co piątego badanego, kilkukrotnie.
● W sytuacji zagrożenia płynności finansowej organizacji najczęstszą strategią działania NGO jest zwiększenie starań o dotacje lub inne środki publiczne. Blisko połowa badanych przedstawicieli organizacji, które doświadczyły ryzyka niemożności spłaty bieżących zobowiązań stosowała strategię zmniejszania skali prowadzonych działań. W rzadziej niż co czwartej organizacji (23%) strategia przetrwania pociągają ze sobą redukcję zatrudnienia. W co piątej podjęto decyzję o rozpoczęcie odpłatnej
działalności statutowej lub działalności gospodarczej.

Zasoby organizacji pozarządowych działających w obszarach wsparcia EFS+

● Blisko 1⁄3 śląskich NGO posiada status organizacji pożytku publicznego. Większość NGO realizuje działalność na szeroką skalę (ponad 100 odbiorców).
● Blisko połowa tych podmiotów (44%) nie zatrudnia pracownika na stałe. Częściej są to stowarzyszenia (48%) niż fundacje (35%). Brak stałego personelu częściej niż inni deklarują przedstawiciele organizacji powstałych po 2005 roku zatrudniające stały personel średnio liczą 20 pracowników, w tym 14 osób zatrudnionych na umowę o pracę i 6 osób pracujących w oparciu o umowy cywilno-prawne.
● Badane organizacje pozarządowe, działające w obszarach wsparcia EFS+ często (według deklaracji przedstawicieli 70% NGO) korzystają z pracy wolontariuszy.
● Niski odsetek fundacji i stowarzyszeń deklarujących w sprawozdaniach finansowych aktywa trwałe, takie jak nieruchomości, pojazdy, specjalistyczne wyposażenia, itp. Zasoby takie, o istotnej wartości powyżej 50 tys. złotych posiada zaledwie 20% OPP.
● Większość badanych organizacji pozarządowych prowadzących działalność w obszarach EFS+ utrzymują się z odpisu 1,5 % PIT, krajowych (rządowych i lokalnych) dotacji oraz składek członkowskich i darowizn prywatnych, filantropii indywidualnej i instytucjonalnej. Co czwarta badana organizacja realizowała lub realizuje projekty Polityki Spójności. Częściej niż co piąta korzystała z grantów oferowanych przez inne
NGO. Sporadyczne jedynie źródłem przychodu były wpływy z działalności gospodarczej odpłatnej lub własnego majątku.

Formy działalności, współpraca środki unijne:

● Mniej więcej jedna trzecia (114 na 330 organizacji) analizowanych OPP realizuje na co dzień stacjonarne lub mobilne usługi społeczne dla ludności – edukacyjne, prawne lub społeczne należące do obszarów wsparcia EFS+. Nieco częściej niż co ósma organizacja (14%) prowadzi jedynie działalność charytatywną. większość (54%) jako formę swojej aktywności przyjmuje organizację różnych wydarzeń, działalność
wydawniczą, organizację różnych szkoleń i kursów, warsztatów w zależności od lokalnego zapotrzebowania.
● Większość badanych przedstawicieli organizacji pozarządowych województwa śląskiego działających w obszarach EFS+ (56%) współpracuje na co dzień z innymi organizacjami., kolejne 19% wchodzi w skład szerszej federacji, sieci organizacji (główne stowarzyszenia, organizacje działające w obszarze włączenia społecznego, rynku pracy, współpracy z innymi organizacjami). Większość badanych organizacji
pozarządowych (58%) realizuje zadania publiczne zlecane przez JST, w tym jedna trzecia prowadzi tę współpracę regularnie. Są to głównie organizacje prowadzące działalność w obszarze włączenia społecznego i rynku pracy, organizacje pożytku publicznego.
● Zdecydowana większość badanych NGO (około 90%) nie korzysta ze wsparcia swojego potencjału oferowanego w ramach FIO, PROO, Funduszy Norweskich czy Korpusu Solidarności.
● Skuteczność wnioskowania o dofinansowanie projektu w ramach RPO WSL i PO WER jest wysoka. Ośrodki te ubiegało się jednak nie więcej niż 25% NGO działających w obszarze EFS+.

Bariery i ograniczenia organizacji społeczeństwa obywatelskiego w województwie śląskim

● Podstawową barierą działalności organizacji jest niesystematyczność ich przychodów, zakłócenia płynności finansowej organizacji. Problem ten w większym stopniu dotyka organizacje utrzymujące się głównie z darowizn, incydentalnych dotacji JST lub środków europejskich bądź grantów niż stowarzyszenia i fundacje realizujące regularne usługi społeczne w ramach zadania publicznego.
● Rozproszenie kompetencyjne organizacji, zmiana kierunku działania w zależności od źródła finansowania.
● Spada znaczenie tzw. organizacji parasolowych czy też organizacji sieciujących, federalizujących organizacje, ponieważ wzrasta czynnik konkurowania o granty między organizacjami wchodzącymi w skład tych struktur.
● Braki kadrowe, niskie umiejętności przekazywania przywództwa. Identyfikowane są niedobory w dostępie do radców prawnych, skutecznej promocji czy marketingu działań organizacji. Uzależnienie od grantów i dotacji pociąga za sobą większe obciążenie biurokracją, co często – jak wynika z badań – skutkuje ponadnormatywną pracę zaangażowanych osób przy pensjach poniżej średniej krajowej.
● Niewystarczające zasoby lokalowe, brak specjalistycznego sprzętu.
● Niskie możliwości wniesienia wkładu własnego, problemy z pisaniem wniosków o dofinansowanie oraz rozliczaniem projektów.
● Niewystarczające kanały informacji o możliwości pozyskiwania dofinansowania działalności.

Dotychczasowa alokacja środków europejskich ujawniła nie tylko potencjał, ale i wyzwania, przed którymi stoją śląskie organizacje pozarządowe i przedsiębiorstwa. Biurokracja, potrzeby szkoleniowe i przepływ informacji o finansowaniu wyłoniły się jako kluczowe obszary wymagające optymalizacji. Analiza ujawniła, że skuteczne zarządzanie tymi środkami wymaga nie tylko przejrzystości i uproszczenia procedur, ale również konstruktywnego wsparcia organizacji, które w przeszłości nie miały dostępu do takiego finansowania lub nie wykorzystały go w pełni. Jednym z najważniejszych wyzwań jest przekształcenie funduszy europejskich w realne działania, które przynoszą wymierne korzyści lokalnym społecznościom. Istotne jest znalezienie równowagi między zaspokajaniem bieżących potrzeb a inwestowaniem w
długofalowy rozwój i innowacje. Na spotkaniu podkreślono, że aby te cele osiągnąć, niezbędne jest zaangażowanie i wsparcie organizacji pozarządowych oraz podmiotów lokalnych, które są najbliżej realnych potrzeb i wyzwań. Wskazano na wyraźną potrzebę usprawnienia procesu pozyskiwania funduszy przez NGO. Ponad 70% organizacji w regionie przyznało, że nie realizowało projektów z powodu braku
doświadczenia w aplikowaniu o środki unijne. Brak zainteresowania realizacją projektów “szytych na miarę” i niedostateczne wsparcie techniczne również były podkreślane jako istotne przeszkody.

Rekomendowane modele wsparcia dla NGO

Spotkanie zaowocowało sformułowaniem czterech ścieżek wsparcia, które mają stanowić odpowiedź na zróżnicowane potrzeby i możliwości województwa w kontekście dotowania organizacji pozarządowych. Pierwsza ścieżka opiera się na konkurencyjnych projektach parasolowych, druga kierowana jest do organizacji z ograniczonymi zasobami, trzecia promuje wsparcie pośrednie, a czwarta, uznawana za najbardziej elastyczną, dopuszcza dialog w ramach projektów “capacity building”.

Rekomendacja nr 1 Projekty parasolowe

Projekty parasolowe, będące częścią pierwszej ścieżki, to inicjatywy o szerokim zasięgu, skupiające pod swoim “parasolem” wiele mniejszych przedsięwzięć. Konkurencyjność tych projektów wynika z ich zdolności do integrowania działalności wielu podmiotów wokół wspólnych celów i zadań. Takie podejście ma na celu nie tylko zwiększenie skali wpływu funduszy europejskich, ale również umożliwienie dzielenia się wiedzą, doświadczeniami i najlepszymi praktykami. Projekty parasolowe umożliwiają także efektywne wykorzystanie zasobów, zapewniając lepszą widoczność i większy wpływ na polityki regionalne oraz lokalne inicjatywy rozwojowe.

Rekomendacja nr 2 Wsparcie dla organizacji z ograniczonymi zasobami

Ta ścieżka koncentruje się na wsparciu mniejszych organizacji, które często napotykają na trudności w dostępie do dużych pul funduszy z powodu ograniczonych możliwości administracyjnych, finansowych i ludzkich. Wsparcie dla takich podmiotów jest zwykle bardziej zindywidualizowane i może obejmować pomoc w zakresie planowania projektów, zarządzania nimi oraz pozyskiwania środków. Jest to ważne dla wyrównywania szans i zapewnienia, że mniejsze organizacje, które często mają bezpośredni kontakt z lokalnymi społecznościami i dobrze rozumieją ich potrzeby, mogą skutecznie realizować swoje misje.

Rekomendacja nr 3 Wsparcie pośrednie

Wsparcie pośrednie w ramach trzeciej ścieżki koncentruje się na dostarczaniu narzędzi i zasobów niezbędnych dla funkcjonowania organizacji pozarządowych, takich jak sprzęt techniczny, szkolenia czy konsultacje. Jest to podejście holistyczne, które uznaje, że nie każda organizacja potrzebuje bezpośredniego finansowania projektów. Niektóre mogą skorzystać na wzmocnieniu swojej wewnętrznej struktury operacyjnej lub zdolności do świadczenia usług, co w długoterminowej perspektywie może zwiększyć ich samodzielność i trwałość.

Rekomendacja nr 4 “Capacity building”

Czwarta ścieżka to najbardziej elastyczna forma wsparcia, która zakłada rozwój zdolności organizacyjnych – tzw. capacity building. Pod tym terminem kryje się szereg działań mających na celu wzmocnienie potencjału organizacji pozarządowych do realizacji ich misji i celów. W praktyce może to oznaczać wsparcie w zakresie zarządzania, strategii rozwoju, pozyskiwania środków, komunikacji, a także wdrażania innowacyjnych rozwiązań i technologii. W ramach tej ścieżki kluczowe jest dopasowanie wsparcia do indywidualnych potrzeb organizacji, co może obejmować konsultacje, mentoring, warsztaty, a także tworzenie i rozwijanie partnerstw strategicznych. Elastyczność tego modelu umożliwia organizacjom adaptację do zmieniającego się otoczenia i wyzwań, z jakimi się mierzą. Każda ze ścieżek odzwierciedla rozumienie zróżnicowanych potrzeb i warunków, w jakich operują organizacje pozarządowe na Śląsku, oraz umożliwia im wykorzystanie funduszy europejskich w sposób najbardziej efektywny i skuteczny. Rozbudowa kompetencji i zasobów, dostosowanie do skali działalności, wsparcie operacyjne i rozwojowe, a także budowanie kapitału społecznego i instytucjonalnego to elementy, które są kluczowe dla długofalowej i zrównoważonej przyszłości regionu.

Przed nami lata intensywnej pracy, ale też i wielkich możliwości. Fundusze Europejskie są narzędziem, które, jeśli zostanie właściwie wykorzystane, może przekształcić województwo śląskie w prężnie rozwijającą się, nowoczesną i zrównoważoną przestrzeń życiową i biznesową. Wymaga to jednak śmiałej wizji, zaangażowania wszystkich sektorów i przede wszystkim skutecznych, efektywnych i elastycznych modeli wsparcia, które odpowiadają na rzeczywiste potrzeby regionu. Opracowanie strategii wykorzystania funduszy europejskich wymaga dialogu i współpracy między wszystkimi zainteresowanymi stronami, w tym władzami lokalnymi, organizacjami pozarządowymi, sektorem prywatnym i obywatelami. Wymiana doświadczeń, najlepszych praktyk oraz otwartość na innowacje są kluczowe dla przekształcenia wyzwań w możliwości. Przez najbliższe lata będziemy świadkami transformacji, która może ukształtować Śląsk jako lidera innowacyjności i rozwoju społecznego w Polsce. To, jak efektywnie wykorzystamy dostępne fundusze, zdecyduje o przyszłości i dobrobycie regionu. Dlatego tak ważne jest kontynuowanie dialogu, ocena postępów i elastyczność w dostosowywaniu planów do zmieniających się warunków i potrzeb naszej społeczności.

Autor: Adrian Misiak